My early relationship which complicated matters… it hasn’t disappeared entirely and I still don’t really know what Poland is like. I mean Poland is incomparably better now, and is also incomparably better now in those matters which concern me most. One of the things that I’m passionate about is the Jewish issue, the attitude of Poles towards Jews. It is undeniably a much better country today, far more open and there are a great many people who, when I was leaving Poland, I virtually couldn’t see. For instance, it was hard to find any understanding from anyone as to why I believed that I had to leave. I remember the conversations in those days: what’s it all about? It’s true that these day, Jews are the object of discrimination and of a campaign of hatred, but before it used to be AK fighters, soldiers in General Anders’ army, kulaks, aristocrats. This government was always persecuting some group so what’s so unusual this time? This is true; in one sense it is obviously true, but in another sense it was about my fate and not about making judgements from a distance. Also, the basis of this discrimination is different especially after the war, particularly after the war and this mattered to me although I couldn’t explain this to the various people with whom I met, people of good will. Today, Poland is completely different in that respect. I mean there’s huge interest, a great many people take a passionate interest in Jewish affairs, they’re very open and sometimes it becomes a kind of snobbism. People might say that they’re Jewish when they have nothing whatsoever to do with Jewishness or maybe there’s some distant far-removed aunt, or maybe they just slept with someone. Nevertheless, there are many wonderful people for whom this is a passion – it’s their passion to examine this history and to discover the often varied, painful facts of Poland’s history. This is fantastic but at the same time, I still don’t know, I mean, I still… we’ve several times considered, paradoxically, whether we ought to move back to Poland. Well, now it’s too late, I’ve reached a certain age, plus we have one child here another there. There’s one grandchild there as well as several over here, but we did think about it. To be honest, this issue of the problems and pains that I have has never gone away. I mean, I can distance myself from them, I can rise above them, relativise them… at the same time, I know there are a hundred other arguments which are is some way more important and I take those into account when I make my decisions but not when it comes to deciding about my personal life.

Mój pierwotny stosunek, który komplikował tak... on nie znikł zupełnie. On nie znikł zupełnie – w jakimś sensie ja ciągle nie wiem, jaka jest Polska. To znaczy, ona jest bez porównania lepsza. Ona jest bez porównania lepsza. Również te sprawy, które mnie pasjonują, również problem Żydów, stosunku Polaków do Żydów. Na pewno jest to dziś kraj bez porównania lepszy, bardziej otwarty i jest masa ludzi, których na przykład jak wyjeżdżałem z Polski, to ja prawie że nie znajdywałem. To znaczy trudno było właściwie znaleźć zrozumienie, dlaczego ja uważam, że muszę wyjechać. Pamiętam wtedy rozmowy: o co chodzi? Przecież teraz to prawda, że są przedmiotem dyskryminacji i kampanii nienawiści Żydzi, ale przecież przedtem byli AK-owcy, żołnierze z armii Andersa, byli jacyś kułacy, byli arystokraci. Ta władza zawsze prześladowała jakąś grupę, to co jest takiego nadzwyczajnego w tym? To jest prawda, z jednej strony to jest oczywiście prawda, tylko z drugiej strony tu chodziło o mój los, a nie o ocenianie z dystansu, to po pierwsze. Po drugie, zasada dyskryminacji też jest inna, zwłaszcza po wojnie. Dla mnie to było ważne, ale ja nie potrafiłem tego wytłumaczyć ludziom, z którymi rozmawiałem, ludziom dobrej woli. Dzisiaj pod tym względem Polska jest zupełnie inna. To znaczy... jest masa zainteresowania sprawami żydowskimi , pasji u bardzo wielu ludzi, jest ogromne otwarcie, czasami wręcz snobizm. Czasami ludzie się podają za Żydów, nie mając z żydostwem nic wspólnego, albo gdzieś tam, jakiegoś tam pociotka mają... być może ktoś z kimś tam się przespał. Tak że to jest... tym niemniej jest masa... jest masa fajnych ludzi, dla których to jest pasją po prostu – pasją jest badanie tej historii i często bolesne odkrywanie różnych faktów z historii Polski. I po prostu to jest fantastyczne i równocześnie w jakimś sensie ja wiem, że ja ciągle nie wiem, to znaczy, że... nad czym myśmy parokrotnie się zastanawiali, czy się nie przenieść w ogóle do Polski. No, teraz już jest za późno, już wiek jest taki, poza tym jedno dziecko tu, drugie dziecko tam. Tam będzie też wnuk, tutaj są wnukowie, ale zastanawialiśmy się. Ale, mówiąc prawdę, ten problem moich problemów i bólów, które odczuwałem, on nigdy nie znikł. To znaczy, że ja potrafię się zdystansować, przejść ponad nimi, zrelatywizować i autentycznie... to znaczy ja wiem równocześnie, że jest sto innych argumentów, które są w jakimś sensie ważniejsze i ja je uzwględniam przy moich wyborach, ale nie, jeżeli chodzi o wybór mojego osobistego życia.