Jak się chce mieć obraz tego, to trzeba wiedzieć, jakie to było społeczeństwo. To było takie społeczeństwo, jak opisałem. Akcja, przecież ona nie wybuchła, tak wam się zdaje, że to jest tak cyk i wszystko się kończy i zaczyna od tego, że przyjechał Hefre do... do gminy i wydał to rozporządzenie. Wcale nieprawda. Bo jak się ma... To, że wywożą Żydów i zabijają, było wiadomo w getcie już dobrze od roku, mniej więcej, bo nie pamiętam dokładnie, w Bełżcu, te kurze dupki tak zwane, te samochody, które zabijały ludzi tym... jak się nazywa? Tym, co to z rury wydechowej... co tam wychodzi?

[Q] Spalinami.

Spalinami, to o tym było wiadomo przed rokiem. Bo mimo wszystko, że to była taka akcja bardzo ściśle tajna, to ludzie stamtąd uciekali. I przyjechał taki facet, z tego Bełżca i nam opowiedział to wszystko dokładnie. Był to człowiek, już nie pamiętam jego nazwiska, ale znany różnym ludziom w getcie, do którego można było mieć zaufanie, że nie zmyśla niczego i że taka jest prawda. I wydaliśmy wtedy dodatkowy, taki specjalny numer, nie pamiętam, której gazetki, ale chyba Biuletynu o tym, co się dzieje w Bełżcu. Poza tym, że to się rozpowszechniło wśród... Nakład takiej gazetki był 500 egzemplarzy. 500 egzemplarzy – to trzeba powiedzieć, że czytało to parę tysięcy osób. A plotka, a plotka jest tak wielka, że jutro wie to całe miasto. Jak czyta trzy tysiące, cztery tysiące osób, to nie ma tego, żeby to zostało w tajemnicy, to jest miasto. Ludzie mieszkają gęsto między sobą. Nie wiem, pewno są... są te gdzieś w archiwach te Biuletyny, które to opisują.

Ale ludzie nie wierzyli w to, bo wszyscy mówili tak: 'Co to znaczy zabijają? Bez powodu? Przecież my pracujemy w szopach, szyjemy mundury dla armii niemieckiej, robimy im szczotki dla maskowania transportów wojskowych, robimy buty... robimy buty futrzane na zimę, na froncie rosyjskim i mają darmową siłę roboczą za talerz zupy, więc dlaczego by mieli nas zabijać? Nie ma powodu'. Nikt nie wierzył w to. Poszliśmy z tym do Czerniakowa, który w ogóle nie lubił podziemia, ale poszedł wtedy. Abrasza, poszedł Orzech, poszedł chyba Sagan, ten taki działacz z Centosu i jeszcze ktoś, już nie mogę powiedzieć dokładnie kto i praktycznie Czerniaków ich wyrzucił, że do niego doszły też takie wiadomości, ale że to jest możliwe w małych miasteczkach, ale w takim mieście jak Warszawa, centrum Polski, stolica i tak dalej, gdzie mieszka 400 tysięcy ludzi to nie wchodzi w rachubę i proszę nie robić paniki i tak dalej, i tak dalej. Myśmy tę panikę jednak robili, tylko że ta panika nie miała żadnego wpływu na ludność, bo nikt sobie nie zdawał sprawy z tego, że faktycznie można kogoś zabić za nic, jeżeli on jeszcze jest przydatny do tej... do tej wojny cholernej. Nie zdawali sobie sprawy. Starsze pokolenie, pamiętało Niemców z pierwszej wojny światowej. I był też głód, ale nie było żadnych morderstw. Niemcy wykorzystywali siłę roboczą zawsze i byli pragmatyczni. I w ogóle to starsze pokolenie w ogóle tego nie rozumiało. Młode pokolenie w ogóle, śmierć dla młodego pokolenia jest w ogóle niezrozumiała rzecz, bo nikt nie myśli, jak ma 20 lat, czy 19 lat, że umrze. To w ogóle to nie rozumie się, to jest jakaś odległa rzecz, prawda.

If you want an image of this, you need to know what kind of society this was. It was the kind that I've described. The action - it didn't suddenly happen the way you imagine it, that all of a sudden everything comes to an end and then begins with the visit by Hofle to the community where he gave the directive. That's not true at all. People in the ghetto had known for over a year that the Jews were being deported and killed. I don't remember exactly, in Bełżec, those 'chicken bum' trucks, so called, that killed people with their exhaust fumes - people knew about that for over a year. Even though it was a top secret activity, people escaped from there. Some guy arrived from Bełżec and told us everything in detail. I don't remember his name but he was known by various people in the ghetto and they knew he could be trusted and wouldn't invent anything and that this was the truth. Then we issued a special edition of I don't remember which newsletter but I think it was "Biuletyn", in which we said what was happening in Bełżec and the news got around. We printed 500 copies of the newsletter, 500 copies which, it has to be said, were read by thousands of people. As for word-of-mouth, that's such a powerful thing that by tomorrow the whole city knows. If three or four thousand people are reading this, it can't remain hidden, this is a densely populated city. Somewhere in our archives we have these copies of "Biuletyn" that describe this. But people didn't believe it because everyone was saying, 'What do you mean, they're killing? For no reason? But we're working, we're making the uniforms for the German army, we're making brushes for hiding the tracks of the military transports, we're making fur-lined boots for them for the winter on the Russian front, and they've got a free workforce for the cost of a bowl of soup, so why would they be killing us? There's no reason.' No one believed this. We went to Czerniakow with this, although he didn't like the underground at all, but Abrasza went that time as did Orzech and Sagan, I think, who was an activist from Centos, and someone else, I can't say exactly who, and Czerniakow effectively threw them out saying that he'd heard the same and that perhpas it was possible in small towns but that in a city like Warsaw, the centre of Poland, the capital with 400,000 inhabitants, this was out of the question and please don't start a panic. But we did start a panic except that it had no effect on the population because nobody realised that it was possible to kill someone for no reason at all, even if they were useful in this bloody war. The older generation recalled the Germans from the First World War. There was hunger then as well, but there hadn't been any murders. The Germans had always exploited the work force, and were pragmatic. The older generation didn't understand this at all. The young generation had no concept, death is incomprehensible to the young generation because no one, when they're 19 or 20, thinks that they're going to die. It's a very distant thing.